+48 605697839 info@soctechlab.org

Czy pieniądze mogą wpływać na nasze zachowania? – Przegląd badań

26/04/2021 | Badania społeczne

Życiowy niezbędnik

Dawniej stosowana wymiana barterowa (wymiana bezpośrednia – towar za towar) została zastąpiona gospodarką, gdzie stosuje się wymianę pośrednią. Ta pierwsza bowiem przysparzała nieco trudności – nie zawsze była możliwa, często wymagała udziału osób trzecich. Wymiana pośrednia, polegająca na „wymianie produktu nie bezpośrednio pożądanego przez sprzedającego, lecz na inny towar, który z kolei może wymienić na produkt mu potrzebny”, ułatwiła proces wymiany. W ślad tego pomysłu powstał pieniądz, dzięki któremu możemy zdobywać różne potrzebne nam dobra.1

Nasze aktualne życie i kultura są tak zorganizowane, że zjawisko posiadania i korzystania z pieniędzy jest na porządku dziennym i ciężko byłoby sobie wyobrazić świat bez nich. Mówi się, że pieniądze szczęścia nie dają, ale bez nich jednak ciężko byłoby funkcjonować. Pieniądze odgrywają więc w naszym życiu dość istotną rolę. Pozwalają nam przetrwać, zaspokoić nasze potrzeby, dają poczucie samowystarczalności2 oraz odgrywają rolę motywatora3. Pieniądze mają także wpływ m.in. na nasze zachowanie, postawy i odczucia.

Efekt prymowania idei pieniądza

Pieniądze wzbudzają w nas pozytywne, jak i negatywne emocje, co ma wpływ na nasze zachowanie, postawy. Z badań przeprowadzonych z użyciem obrazowania aktywności bioelektrycznej mózgu wynika, że pod wpływem bodźców, związanych z wizerunkiem pieniędzy, wzbudzony zostaje mózgowy ośrodek przyjemności i dążenia.4 Dzięki wynikom badań związanych z rolą pieniędzy jako motywatora wiemy, że oczekiwanie nagrody pieniężnej za wykonanie zadania, zmienia zachowanie, postawy. Inaczej mówiąc: przewidywanie otrzymania nagrody finansowej ma wpływ na zachowanie. Okazuje się jednak, że już samo myślenie o pieniądzach zmienia ludzi, m.in. bardziej wytrwale wykonują trudne zadania, są mniej przychylni do proszenia innych o pomoc5, zwiększają dystans społeczny, mniej chętnie dzielą się swoimi zasobami (nawet z osobami bliskimi), są mniej gotowi do pomocy innym, ale także wzrasta ich poczucie własnej wartości, mniej odczuwany jest ból fizyczny oraz społeczny (odrzucenie).6

Torowanie

Celem badań związanych z prymowaniem idei pieniądza jest wzbudzenie u osób badanych myślenia o pieniądzach i zmierzenie jego wpływu na zachowanie. Jednak badani nie są do końca świadomi ich prawdziwego celu. Otrzymują informację, że będą uczestniczyć w badaniu związanym ze spostrzegawczością, pamięcią krótkotrwałą, decyzyjnością itp.7

Zabieg ten stosuje się w celu kontroli zmiennych zakłócających, czyli czynników, które mogłyby wpłynąć na wynik badania, np. poprzez domyślenie się przez osoby badane, co jest testowane i odpowiadanie niezgodnie z prawdą.

Aktywacja idei pieniądza jest procedurą torowania. Pojęcie torowania (ang. priming) jest pojęciem używanym w psychologii. Efekt ten polega na ekspozycji, w tym przypadku osób badanych, na pewien bodziec, który nieco zmodyfikuje przetwarzanie kolejnych bodźców. Osoby badane nie są świadome ekspozycji na bodziec oraz jego wpływu na przetwarzanie.8 Priming w tym przypadku polega na fizycznym lub jedynie symbolicznym kontakcie badanego z pieniędzmi, co zmienia przetwarzanie kolejnych bodźców i informacji. Badani więc w celu wzbudzenia myśli o pieniądzach wykonywali różne zadania, m.in.: czytanie tekstów odwołujących się do pieniędzy/ubóstwa/bogactwa, sortowanie pieniędzy, dotykanie ich, liczenie przedmiotów (w tym monety, banknoty jako przedmiot), wyobrażanie sobie sytuacji wydawania pieniędzy. Innymi sposobami na wzbudzenie myśli o pieniądzach było m.in.: przedstawianie obrazków, animacji, gdzie widniał wizerunek pieniędzy.9

Prymowanie idei pieniądza a zmniejszenie cierpienia społecznego

W jednym z eksperymentów przeprowadzonych przez Xinyue Zhou, Kathleen D. Vohs i Roy F. Baumeister, opisanych w artykule „The Symbolic Power of Money: Reminders of Money Alter Social Distress and Physical Pain”, efekt wpływu prymowania idei pieniądza na zmniejszanie cierpienia społecznego okazał się być pozytywny i dodatni.10

Zgodnie z wcześniejszymi założeniami, wynikającymi z badań nad wzbudzaniem myśli o pieniądzach, a jego wpływem na zachowanie, autorzy badania postawili hipotezę, że pieniądze jako zasób społeczny, dający poczucie mocy i efektywności, sprawia, że ludzie czują, iż problemy są rozwiązywalne, a tym samym zmniejszają odczuwane cierpienie 
z powodu odrzucenia przez społeczeństwo. Uczestnikami badania byli studenci chińskiego uniwersytetu. 84 studentów studiów licencjackich (w tym 52 kobiety i 32 mężczyzn) przystąpiło do badania w zamian za częściowe zaliczenie jednego z kursów. Zostali oni losowo przydzieleni do czterech warunków.

W pierwszej części badania, uczestnicy wykonywali zadanie, które przez badających zostało określone jako zręcznościowe. Część osób została losowo przydzielona do grupy, która przeliczała 80 banknotów 100$, a pozostała część do grupy, która przeliczała 80 kawałków papieru. Kolejnym etapem badania był udział w grze komputerowej, polegającej na rzucaniu piłką. Uczestnicy otrzymywali informację, że grają z trzema prawdziwymi osobami, w rzeczywistości jednak była to symulacja komputerowa. W tej części badani znów zostali przydzieleni do dwóch grup (niezależnie od tego, w której grupie byli na początkowym etapie) – w jednej z nich piłka przez całą grę była rzucana równo między uczestnikami gry, natomiast w drugiej – po dziesięciu rzutach symulowani komputerowo gracze przestawali rzucać do osoby, która uczestniczyła w badaniu. Następnie, uczestnicy badania oceniali odczuwanie cierpienia społecznego podczas udziału w grze, za pomocą Skali Samooceny Społecznej Southampton. Ostatnim etapem było szacowanie liczby otrzymanych rzutów oraz wypełnienie Positive and Negative Affect Schedule (PANAS). PANAS jest narzędziem, które służy do pomiaru nasilenia pozytywnych i negatywnych emocji. Polega ono na ocenie (w skali od 1 do 5) w odniesieniu do siebie dwóch rodzajów przymiotników: opisujących aktualny stan oraz opisujących zazwyczaj towarzyszące człowiekowi samopoczucie.

Wzbudzanie lub niewzbudzanie myśli o pieniądzach (tzn. liczenie pieniędzy lub kawałków papieru) nie miało wpływu na szacowaną liczbę otrzymanych rzutów przez badanych. Oznacza to, że osoby będące w grupie, gdzie po 10 rzutach zaczęto je pomijać, oceniły, że wykonano mniej rzutów piłką w ich stronę, niż osoby z grupy, gdzie cały czas rzucano piłką równomiernie, do każdego z graczy.

Analiza wariancji ANOVA (technika statystyczna, pozwalająca porównać średnie trzech lub więcej grup11) związana ze społecznym cierpieniem z powodu odrzucenia, wykazała m.in., że poczucie wykluczenia przez graczy wzmagało cierpienie społeczne oraz że liczenie pieniędzy lepiej redukowało poczucie cierpienia społecznego, niż liczenie kawałków papieru. Z kolei analiza PANAS wykazała m.in., że te osoby badane, które liczyły pieniądze częściej stwierdzały, że czują się silniejsze, niż osoby, które liczyły kawałki papieru.

Wpływ prymowania idei pieniądza na zachowanie dzieci

Jak już wiadomo, pieniądze są dla nas ludzi wyjątkowo silnym symbolem, wzbudzają w nas emocje, kojarzą się z władzą, poczuciem bezpieczeństwa, pozycją społeczną. To wszystko tłumaczy zmianę zachowania, postaw pod wpływem wzbudzenia myśli o pieniądzach. O ile w przypadku osób dorosłych, które czynnie uczestniczą w kulturze, korzystając na co dzień z pieniędzy, efekt ten wydaje się prawdopodobny, o tyle  w przypadku dzieci, które nie rozumieją zasad rozliczania się i nie potrafią przeliczyć wartości pieniędzy – wydaje się to nieprawdopodobne, że wzbudzenie myślenia o pieniądzach może zmienić ich zachowanie!

W jednym z badań przeprowadzonym przez A. Gąsiorowską, S. Wygrab i T. Zaleśkiewicz, opisanym w artykule „Would you do something for me? The effects of money activation on social preferences and social behavior in young children”, dzieci, u których zaktywizowano myślenie o pieniądzach były mniej chętne do pomocy niż dzieci z grupy kontrolnej, u których nie wzbudzano myślenia o pieniądzach.12

W badaniu wzięło udział 120 dzieci (w tym 61 dziewczynek) z trzech polskich przedszkoli. Uzyskano wszelkie potrzebne do przeprowadzenia badania zgody (opiekunów, dyrektorów i nauczycieli). Połowa uczestników była w wieku 5 lat, druga połowa w wieku 6 lat. Generalnie, dzieci w takim wieku potrafią odróżnić pieniądze od innych przedmiotów, jednak nie są w stanie adekwatnie posługiwać się tymi środkami płatniczymi. W tym wieku zaczynają rozumieć, że niektóre pieniądze są bardziej, inne mniej wartościowe, a towary mają swoją cenę (mniejszą lub większą). Natomiast wymianę pieniądz – towar traktują raczej jako jakiś powtarzający się proces, gdzie sprzedawca towaru zawsze oddaje kupującemu resztę.13 Dzieci te potrafią policzyć pieniądze jako ilość banknotów i monet, nie potrafią jednak przeliczyć ich wartości.

Każdy z uczestników badania został losowo przydzielony do jednej z czterech grup. Część z nich miało do wykonania zadanie związane z pieniędzmi, pozostała część z przedmiotami niepieniężnymi. Obydwa rodzaje przedmiotów zostały podzielone na okrągłe (pieniężne: monety, niepieniężne: guziki) i prostokątne (banknoty, kawałki papieru). Badacze przekazali dzieciom, że biorą one udział w teście polegającym na liczeniu i niezależnie, czy zadanie im wyjdzie, czy nie, otrzymają oni nagrodę w postaci naklejki.

Zadanie polegało na wyjęciu przez dzieci z koszyka: najpierw pięciu przedmiotów (w zależności od grupy, do której dziecko zostało przydzielone: monet, guzików, banknotów, kawałków papieru), następnie kolejnych jedenastu przedmiotów i w ostatniej kolejności: kolejnych trzech. Zadaniem dziecka było policzenie, ile przedmiotów w sumie wyciągnęło. Po przeliczeniu sumy przedmiotów, oprócz informacji, że mogą odebrać swoją nagrodę i opuścić salę, dzieci zostały poproszone o pomoc w przygotowaniu zadania dla kolejnej grupy dzieci. Pomoc miała polegać na wyszukaniu wśród innych kolorów – fioletowych kredek i podanie eksperymentatorowi. Zmienna zależna („zmienna, na którą wpływa manipulacja eksperymentalna”14, w tym przypadku to chęć do pomocy) została zmierzona poprzez ilość fioletowych kredek dostarczonych badaczowi.

Badacze przewidywali, że wzbudzenie myśli o pieniądzach u dzieci poprzez wykonywanie zadania związanego z wyciąganiem i przeliczaniem pieniędzy osłabi chęć do pomocy w przygotowaniu zadania dla innej grupy dzieci w porównaniu do grupy, która przeliczała przedmioty niepieniężne.

Jak się okazało, hipoteza została potwierdzona przez wyniki badania.  Dzieci liczące monety lub banknoty znacznie mniej chętnie pomagały i w związku z tym zbierały mniej kredek, niż uczestnicy badania, którzy liczyli guziki lub kawałki papieru. Co więcej, kształty przedmiotów, które dzieci liczyły oraz płeć badanych nie miały istotnego wpływu na chęć pomocy.

Podsumowanie

Wyżej przedstawione badania pokazały, że pieniądze, a właściwie samo uaktywnienie myśli na ich temat, ma na nas wpływ. Jedno z nich dotyczyło osób dorosłych i wpływu wzbudzenia myśli o pieniądzach na zmniejszenie odczuwania bólu społecznego. Okazuje się, że aktywacja idei pieniądza sprawia, że mniej cierpimy z powodu odrzucenia przez ludzi. Co ciekawe, według niektórych badań, reakcja ludzkiego mózgu na ból społeczny jest podobna do reakcji na ból fizyczny. Kolejne badania potwierdziły, że myślenie o pieniądzach potrafi zmniejszyć także ból fizyczny.

Drugie z opisanych badań zostało przeprowadzone z udziałem małych dzieci, które nie są wdrożone w świat ekonomicznych zasad, nie do końca wiedzą na czym polega wymiana pośrednia w handlu. Mimo to efekt wzbudzenia myśli o pieniądzach sprawił, że zgodnie z przewidywaniami, dzieci te były mniej pomocne niż dzieci w grupie kontrolnej. Wynika z tego, że nawet u tak małych dzieci pieniądz potrafi wywołać podobne efekty, co u dorosłych osób.

Analizując wyniki tych i innych badań, można uświadomić sobie jak ważnym bodźcem jest dla nas pieniądz, a także co i w jaki sposób przekazujemy dzieciom. Od początku są one bombardowane informacjami związanymi z zasadami działania handlu, mimo że jeszcze wcale tego nie rozumieją. Jednak doskonale zdają sobie sprawę, że rodzic nie może poświęcić dziecku tyle czasu na zabawę, ile by chciało, ponieważ musi iść do pracy zarabiać pieniążki. Zdaje sobie również sprawę, że są one potrzebne, by móc zakupić m.in. wymarzoną zabawkę.  Od małego więc informacje o istocie pieniądza są nam przekazywane, co ma odzwierciedlenie m.in. w ich wpływie na ludzkie zachowania.

Bez wątpienia pieniądze, które jak się okazuje, mogą silnie wpłynąć na ludzi, są niezbędne do życia. Wymiana pośrednia i kupowanie, a tym samym podejmowanie decyzji zakupowych nieustannie nam towarzyszą. Ciekawe jak w świetle badań prezentują się różnice w kupowaniu przez kobiety i mężczyzn.

Autorka: Kamila Frejnagel

Przypisy

  1. W. Baryła, Pieniądze w umyśle. Jak myślenie o pieniądzach wpływa na motywacje, Wyd. Smak Słowa, Sopot 2013, str. 16-17.
  2. K. D. Vohs, N. L. Mead, M. R. Goode, The psychological consequences of money, [w:] Science, American Association for the Advancement of Science, 314(5802), Washington 2006, str. 1154.
  3. W. Baryła, Pieniądze (…), str. 37.
  4. W. Baryła, Pieniądze (…), str. 37.
  5. A. Gąsiorowska, Psychologiczne znaczenie pieniędzy. Dlaczego pieniądze wywołują koncentrację na sobie?, PWN, Warszawa 2014, str. 33
  6. A. Gąsiorowska, Psychologiczne skutki aktywacji idei pieniędzy a obdarowywanie bliskich, [w:] M. Lewicka (red.), Kwartalnik Psychologia Społeczna, Polskie Stowarzyszenie Psychologii Społecznej, 8(25), Warszawa 2013, str. 156-167.
  7. http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/pliki/JakPieniadzeZmieniajaLudzi.pdf z 20.02.2021 r.
  8. T. Maruszewski, Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, GWP, Gdańsk 2001, str. 168-169.
  9. A. Gąsiorowska, Psychologiczne (…), str. 29.
  10. X. Zhou, K. D. Vohs, R. F. Baumeister, The symbolic power of money: Reminders of money alter social distress and physical pain, [w:] Psychological Science, SAGE Publications, 20(6), Thousand Oaks 2009, str. 701-702.
  11. https://statystykawpsychologii.blogspot.com/2018/05/analiza-wariancji.html z 29.03.2021 r.
  12. A. Gąsiorowska, T. Zaleśkiewicz, S. Wygrab, Would you do something for me? The effects of money activation on social preferences and social behavior in young children, [w:] Journal of Economic Psychology, International Association for Research in Economic Psychology 33(3), 2012, str. 606 – 607.
  13. T. Zaleśkiewicz, Psychologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 2012, str. 132.
  14. https://pogotowiestatystyczne.pl/slowniczek/zmienna-zalezna/ z 29.03.2021 r.

Bibliografia

  1. Gąsiorowska A., Pieniądze w umyśle. Jak myślenie o pieniądzach wpływa na motywacje, Smak Słowa, Sopot 2013.
  2. Gąsiorowska A., Psychologiczne skutki aktywacji idei pieniędzy a obdarowywanie bliskich, Psychologia Społeczna, 8(25), Warszawa 2013.
  3. Gąsiorowska A., Zaleśkiewicz T., Wygrab S., Would you do something for me? The effects of money activation on social preferences and social behavior in young children, [w:] Journal of Economic Psychology, International Association for Research in Economic Psychology 33(3), 2012
  4. Gąsiorowska A., Psychologiczne znaczenie pieniędzy. Dlaczego pieniądze wywołują koncentrację na sobie?, PWN, Warszawa 2014.
  5. Maruszewski T., Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, GWP, Gdańsk 2001.
  6. Vohs K. D., Mead N. L, Goode M. R., The psychological consequences of money, [w:] Science, American Association for the Advancement of Science, 314(5802), Washington 2006, str. 1154. Zaleśkiewicz T., Psychologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 2012.
  7. Zhou X., Vohs K. D., Baumeister R. F., The symbolic power of money: Reminders of money alter social distress and physical pain, [w:] Psychological Science, SAGE Publications, 20(6), Thousand Oaks 2009.

Netografia

  1. Człowiek przeceniony – http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/pliki/JakPieniadzeZmieniajaLudzi.pdf
  2. Analiza wariancji – https://statystykawpsychologii.blogspot.com/2018/05/analiza-wariancji.html
  3. Zmienna zależna – https://pogotowiestatystyczne.pl/slowniczek/zmienna-zalezna/

Photo by Omid Armin on Unsplash.