Raport Civic Space 2025 został opracowany przez European Civic Forum (ECF) i opublikowany w czerwcu 2025 r. Jego celem jest monitorowanie i analiza stanu przestrzeni obywatelskiej w krajach Unii Europejskiej oraz w regionie Bałkanów Zachodnich. Raport powstał jako część wkładu ECF do konsultacji Komisji Europejskiej w ramach przeglądu praworządności. Obejmuje zarówno pogłębioną analizę poziomą (tzw. horizontal analysis), jak i szczegółowe raporty krajowe przygotowane przez lokalne organizacje społeczne i eksperckie.
W przypadku Polski autorami raportu są m.in. OFOP, Fundacja Batorego i Fundacja Klinika Prawa – FUPP. Metodologia raportu opiera się na sześciu kluczowych filarach: wolności obywatelskich, bezpieczeństwie aktywistów, niezależności finansowej NGO, dialogu z władzami, odporności na kryzysy demokracji oraz kontekście społeczno-politycznym.
Autorzy korzystali z ustandaryzowanego kwestionariusza opracowanego przez ECF, uwzględniającego sytuację prawną, finansową i społeczną organizacji pozarządowych. Raport korzysta także z danych zewnętrznych, m.in. z CIVICUS Monitor, Agencji Praw Podstawowych UE i platformy Civic Space Watch. Dokument pełni funkcję zarówno ostrzeżenia, jak i narzędzia rzeczniczego, dostarczając argumentów dla reform i działań wspierających społeczeństwo obywatelskie. To kluczowe źródło wiedzy dla decydentów, darczyńców, organizacji społecznych i mediów zainteresowanych stanem demokracji i praw obywatelskich w Europie.
Jak nękanie prawne i wrogie narracje podważają fundamenty społeczeństwa obywatelskiego?
W 2024 roku organizacje społeczne i obrońcy praw człowieka w Europie doświadczyli narastających ataków w postaci nękania, pozwów typu SLAPP oraz kampanii dyskredytujących ich działalność. W wielu krajach Unii Europejskiej obserwowano instrumentalizowanie prawa, by uciszać krytyczne głosy poprzez kosztowne i czasochłonne procesy sądowe – nawet jeśli ich celem było jedynie wyrażanie opinii, udział w protestach czy ochrona praw mniejszości (s. 14, 17, 19).
Szczególnie dotknięte tym zjawiskiem były organizacje zajmujące się prawami migrantów, społeczności LGBT+, ochroną klimatu i równością rasową. Wrogie narracje – często podsycane przez populistyczne partie i media publiczne – przedstawiały aktywistów jako „zagrożenie dla porządku publicznego” lub „agentów zagranicznych wpływów” (s. 14, 19). Takie działania miały na celu delegitymizację społeczeństwa obywatelskiego, co skutkowało ograniczeniem jego przestrzeni działania i zniechęceniem obywateli do angażowania się w inicjatywy publiczne.
W wielu przypadkach organizacje były celem kampanii oszczerstw w mediach, a ich członkowie doświadczali gróźb, napaści fizycznych i presji administracyjnej. W Polsce, podobnie jak w innych krajach regionu, NGO-sy były publicznie piętnowane przez polityków i media jako „antypolskie” lub „działające na szkodę państwa” – co budzi poważne wątpliwości co do poszanowania wolności słowa i zrzeszania się (s. 186–187).
Raport wskazuje, że bez odpowiedniej reakcji ze strony instytucji państwowych i unijnych – w tym legislacji anty-SLAPP, ochrony praw aktywistów oraz przeciwdziałania dezinformacji – demokratyczna przestrzeń obywatelska w Europie pozostanie zagrożona. Autorzy raportu apelują o systemowe wsparcie dla organizacji społecznych broniących uniwersalnych praw w coraz trudniejszym kontekście politycznym i medialnym (s. 20–21).
Polska na rozdrożu – zawężona przestrzeń obywatelska mimo zmiany władzy
Według raportu Civic Space 2025, Polska nadal znajduje się w grupie państw z „zawężoną przestrzenią obywatelską” (narrowed civic space) – mimo zmiany rządu po wyborach parlamentarnych w 2023 roku (s. 15–16). Choć atmosfera polityczna uległa częściowej poprawie, fundamentalne wyzwania, takie jak kryzys praworządności, ograniczenia wolności zgromadzeń oraz brak reformy sądownictwa, wciąż nie zostały rozwiązane (s. 183). Ramy prawne dla organizacji pozarządowych pozostają nieprzewidywalne i nieprzyjazne – wciąż zdarzają się przypadki odmowy rejestracji NGO z powodów ideologicznych (s. 184), a pozostałości tzw. ustawy kagańcowej ograniczają swobodę działania trzeciego sektora. Co więcej, społeczne i polityczne napięcia z poprzednich lat utrzymały negatywne narracje wobec NGO, które są nadal przedstawiane jako zagrożenie dla „tradycyjnych wartości” lub „obcy agenci” (s. 186–187).
Finanse, stygmatyzacja i iluzja dialogu
Szczególnie dotkliwym problemem pozostaje chroniczne niedofinansowanie sektora obywatelskiego. System dotacyjny w Polsce nadal jest silnie upolityczniony, a decyzje podejmowane są często bez przejrzystych kryteriów (s. 185). Brakuje stabilnych źródeł finansowania umożliwiających profesjonalizację działań i planowanie długofalowe – co skutkuje wypaleniem pracowników, nierównościami terytorialnymi i ograniczeniem wpływu NGO na polityki publiczne (s. 186). Jednocześnie organizacje społeczne narażone są na stygmatyzację, mowę nienawiści i dezinformację, co w efekcie prowadzi do autocenzury i zniechęca do podejmowania tematów wrażliwych społecznie, takich jak prawa mniejszości, migracje czy równość płci (s. 188). Dialog obywatelski, choć oficjalnie deklarowany, w praktyce często ogranicza się do fasadowych konsultacji – organizacje traktowane są jako „dekoracja” procesu decyzyjnego, bez realnego wpływu (s. 187–189).
Między nadzieją a koniecznością głębokiej zmiany
Raport zauważa jednak pewne pozytywne sygnały. Podjęto pierwsze kroki w kierunku przeglądu mechanizmów grantowych i zwiększenia przejrzystości systemu finansowania NGO, a nowy rząd rozpoczął dialog z częścią środowiska organizacji społecznych (s. 188–190). Nie są to jednak jeszcze zmiany systemowe – potrzebne są konkretne reformy legislacyjne, trwałe mechanizmy współpracy obywatelskiej oraz polityczne zobowiązania do wspierania pluralizmu i niezależności sektora (s. 190). Autorzy raportu podkreślają, że bez zaangażowania obywateli, mediów i instytucji publicznych, przestrzeń obywatelska w Polsce może pozostać krucha i podatna na dalsze ograniczenia (s. 5, 10, 183). W obliczu napięć geopolitycznych, kryzysów społecznych i wzrostu populizmu w Europie, konieczne jest wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego jako strażnika demokracji, solidarności i praw człowieka.
Rekomendacje dla Polski (wg raportu):
- Reforma systemu finansowania organizacji obywatelskich – transparentne, konkurencyjne, długofalowe granty.
- Odbudowa dialogu społecznego – stworzenie ciał dialogu z udziałem CSO, także na szczeblu lokalnym.
- Przeciwdziałanie mowie nienawiści i kampaniom dezinformacyjnym – wzmocnienie edukacji obywatelskiej i odpowiedzialność mediów publicznych.
- Nowe regulacje gwarantujące niezależność organizacji pozarządowych – uproszczenie procedur, ograniczenie kontroli politycznych.
- Wzmocnienie regionalnych i lokalnych NGO – wyrównanie dostępu do środków i kompetencji poza dużymi miastami.
Autor: Damian Wojciech Dudała